Αφιέρωμα στα "Λυρικά" του Μίκη Θεοδωράκη

Το 1975 ο Μίκης Θεοδωράκης επένδυσε μουσικά το θεατρικό ιλαροτραγικό έργο "Das Sauspiel-Szenen aus dem 16.Jahrhundert" (Το γουρουνοπαίγνιο-σκηνές απ' το 16ο αιώνα) του Γερμανού συγγραφέα Martin Johannes Walser (Μάρτιν Βάλσερ) η οποία ανέβηκε το ίδιο έτος από τον Θεατρικό Οργανισμό Νυρεμβέργης στo Γερμανικό Θέατρο του Αμβούργου. Επρόκειτο για το 8ο -και τελευταίο- θεατρικό έργο του συγγραφέα. Ο τίτλος του έργου, καθώς είναι επί της ουσίας αμετάφραστος από τα γερμανικά, ξεγελά. Το "γουρουνοπαίγνιο" είναι μετάφραση κατά λέξη, το έργο είναι σαφώς πολιτικό, διατυπωμένο με την ρεαλιστική αλλά και απαισιόδοξη ματιά του Βάλσερ. Το έργο διαδραματίζεται στη Νυρεμβέργη κατά τα έτη 1525-1527, μετά την οδυνηρή για τη φτωχή αγροτιά έκβαση του Πολέμου των Χωρικών. Ταραχές εξακολουθούν να συμβαίνουν μέσα στα αστικά κέντρα με τους διανοούμενους να διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο σε αυτές. Το έργο παρακολουθεί την άδοξη προσπάθεια του τυφλού λαϊκού τραγουδιστή Γιοργκ Γκραφ να επιβιώσει εν μέσω της σύγκρουσης. Ο συγγραφέας επιχειρεί να προβάλει υπαρκτές αναλογίες με τις συνθήκες της δεκαετίας του 1960, 450 χρόνια μετά τα γεγονότα του έργου. Σκηνές από το έργο υπάρχουν εδώ, λόγω copyright δεν είναι αντιγράψιμες. Την ενορχήστρωση της μουσικής του Μίκη Θεοδωράκη έκανε -και σ'αυτό το έργο- ο Νίκος Μαμαγκάκης.


Αμέσως μετά, ο Τάσος Λειβαδίτης έγραψε στίχους επάνω στη μουσική που είχε γραφεί για το "Das Sauspiel", το ολοκληρωμένο έργο ονομάστηκε "Τα Λυρικά", είτε γιατί όντως τα τραγούδια έχουν μια λυρική διάσταση, είτε γιατί έπρεπε να εξορκιστεί η λεζάντα που είχε βαφτίσει λίγο πριν τη μουσική! Γράφτηκαν συνολικά 16 τραγούδια.

 Από το Αρχείο Μίκη Θεοδωράκη που φυλάσσεται στη Μουσική Βιβλιοθήκη "Λίλιαν Βουδούρη"

Το ποιητικό έργο του Τάσου Λειβαδίτη μελοποιήθηκε κατ' εξοχήν από το Μίκη Θεοδωράκη. Το "Μάνα μου και Παναγιά" ήταν το πρώτο τραγούδι της συνεργασίας τους στην "Πολιτεία" του 1960-61. Ακολούθησαν συμμετοχές στον "Κύκλο Φαραντούρη", στα "Της Εξορίας" και στον "Οκτώβρη '78". Τα "Λυρικά" (αν δεν κάνω μεγάλο λάθος) είναι ο μόνος κύκλος του συνθέτη σε ποίηση αποκλειστικά Λειβαδίτη. Τα τραγούδια είναι μεν πολιτικά δεν είναι όμως λαϊκά, ούτε "εμβατηριακά". Η ορχήστρα περιλαμβάνει βιολοντσέλλο, κλασική κιθάρα, πιάνο, κοντραμπάσσο και κρουστά.

Το ίδιο έτος, το 1976, ο Μίκης Θεοδωράκης ζήτησε από τον ΕΟΤ να του παραχωρηθεί το Ωδείο Ηρώδου Αττικού προκειμένου να παρουσιάσει στο κοινό τα έργα της περιόδου που ήταν απαγορευμένος. Η άδεια δεν του δόθηκε. Ο Γέωργιος Ράλλης φέρων πρωθυπουργική εντολή πρότεινε την παραχώρηση του υπό επισκευή -λόγω φωτιάς- θεάτρου του Λυκαβηττού. Έτσι το 1977 πραγματοποιήθηκαν τριάντα συναυλίες στα πλαίσια του "Μουσικού Αυγούστου" στο θέατρο Λυκαβηττού. Παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά τα "Λυρικά" αλλά και το "Άξιον Εστί" με Μπιθικώτση και Κατράκη, το "Κάντο Γενεράλ", ο "Ήλιος κι ο Χρόνος", το "Πνευματικό Εμβατήριο" και η "Μαργαρίτα" του Νικηφόρου Βρεττάκου. Τα "Λυρικά" ερμήνευσε ο ίδιος ο Μίκης με συνοδεία της Μαργαρίτας Ζορμπαλά, της Σοφίας Μιχαηλίδου και του Πέτρου Πανδή. Ηχογραφήθηκαν επί τόπου και ουδέποτε σε στούντιο. Είναι μαζί με τους "Λιποτάκτες" και το "Ένας Όμηρος" τα μόνα έργα που έχουν ηχογραφηθεί με τη δική του φωνή. Όπως είπε ο ίδιος "ίσως γιατί υπήρχαν ορισμένοι στίχοι -ορισμένα τραγούδια- που τα θεωρούσα πολύ προσωπικά. Δεν ήταν κάτι λογικό αλλά πιότερο συναισθηματικό". Σίγουρο είναι ότι οι "Λιποτάκτες" και τα "Λυρικά" είναι δύο από τους αγαπημένους μου κύκλους τραγουδιών, ο δεύτερος είναι η μόνη ζωντανή ηχογράφηση που έχω στη δισκοθήκη μου. Το γεγονός ότι τα τραγούδια του κύκλου δεν ηχογραφήθηκαν σε στούντιο -πλην εξαιρέσεων- με φωνές δημοφιλών τραγουδιστών, αλλά και το ίδιο το ύφος τους (η έλλειψη μπουζουκιού ίσως και λαϊκών χρωματισμών), δεν τα βοήθησαν εμπορικά. Μόνο τα τραγούδια "Ήταν κάποτε δυο φίλοι" και το "Μοιρολόϊ της βροχής" ηχογραφήθηκαν ξανά, λίγο μετά, με το Γρηγόρη Μπιθικώτση στον "Οκτώβρη '78", κύκλο που επίσης δεν γνώρισε μεγάλη επιτυχία. Υπάρχει βέβαια και μια επανεκτέλεση μερικών από τα τραγούδια του κύκλου με την Άλκηστη Πρωτοψάλτη την οποία (εκτέλεση) θεωρώ ασήμαντη. Το έργο του Μίκη Θεοδωράκη έχει επεκταθεί σε όλους τους μουσικούς δρόμους και είναι γεγονός πως εμπορική επιτυχία είχαν πάντα περισσότερο οι κύκλοι λαϊκών τραγουδιών, η μουσική του για τον κινηματογράφο, τα "εμβατηριακά" τραγούδια και κάποια ορατόρια, στην επιτυχία των τελευταίων συντέλεσε βέβαια η ζύμωση με την υψηλή ποίηση αλλά και οι κοινωνικοπολιτικές τάσεις και ανάγκες των καιρών.

Πιστεύω πως τα τραγούδια του κύκλου αποτελούν μια ιδιαίτερα συμπαγή οντότητα, το ένα διαδέχεται το άλλο με τρόπο που τα συγχωνεύει σε ένα ενιαίο λειτουργικό σχήμα, σ' αυτό το στοιχείο τα "Λυρικά" λειτουργούν -χωρίς να είναι- σαν ορατόριο. Δεν έχει τύχει ποτέ να επιδιώξω να ακούσω ένα μεμονωμένο τραγούδι, θεωρώ ότι θα ήταν σα να έβλεπα ένα μικρό κομμάτι από μια κινηματογραφική ταινία. Αυτό φυσικά καθόλου δεν μειώνει την αξία των τραγουδιών. Παρ' όλα αυτά θα παραθέσω αναγκαστικά τρία αγαπημένα τραγούδια του δίσκου:

Την πόρτα ανοίγω το βράδυ
zSHARE - 01 - ______ __________ ____________ ____ __________-__.____________________.mp3 

Δειλινό της ερημιάς
zSHARE - 04 - ______________ ______ ______________-__.____________________.mp3

Δρόμοι που χάθηκα

zSHARE - 10 - ____________ ______ ____________-__.____________________.mp3

Το μικρό αυτό αφιέρωμα στα "Λυρικά" έγινε αφ'ενός γιατί πρόκειται για αγαπημένο μου κύκλο τραγουδιών κι αφ'ετέρου γιατί σπανίζουν οι αναφορές στον δίσκο αυτό. Πριν από μερικά χρόνια είχε κάνει σχετικό αφιέρωμα το μπλογκ Juke-Box και είναι το μόνο που βρήκα στη σχετική αναζήτηση που έκανα.

Πηγές:

"Μίκης Θεοδωράκης, μελοποιημένη ποίηση", Ύψιλον, Ά τόμος
"Άξιος Εστί", Γ.Μαλλούχου, Β' τόμος
http://kgg.german.or.kr/kr/kzg/kzgtxt/kzgtxt106/106-15.pdf (γερμανικά)
http://medlibrary.org/medwiki/Martin_Walser (αγγλικά)
http://www.suhrkamp.de/buecher/das_sauspiel-martin_walser_4628.html (γερμανικά)