Χαφιέδες και καταδότες

Από το βιβλίο του Αλέξανδρου Δάγκα "Ο χαφιές - Το κράτος κατά του κομμουνισμού. Συλλογή πληροφοριών από τις υπηρεσίες Ασφαλείας Θεσσαλονίκης, 1927"

Στον κατασταλτικό μηχανισμό, η λειτουργία του δικτύου συλλογής πληροφοριών στηρίχθηκε στους λεγόμενους χαφιέδες.

Ορισμένες διευκρινίσεις είναι χρήσιμες. Στη λαϊκή συνείδηση ο πληροφοριοδότης έχει καταγραφεί, συλλήβδην, με τον περιφρονητικό χαρακτηρισμό "χαφιές", σαν το άτομο που παρέχει στοιχεία στις διωκτικές αρχές. Στην πραγματικότητα, πρέπει να γίνει διάκριση ανάμεσα στις κατηγορίες πληροφοριοδοτών.
Ιστορικά, ο χαφιές (hafiye) ήταν μυστικός αστυνομικός και είχε υπαλληλική σχέση με το κράτος. Ο θεσμός του hafiye ίσχυσε επί Αβδούλ Χαμήτ II και καταργήθηκε το 1908 από τους Νεότουρκους , επιβίωσε όμως ως μυστική υπηρεσία της αστυνομίας με αρμοδιότητα, μεταξύ άλλων, τη σοσιαλιστική κίνηση -ισχυρή μετά το 1909 στην οθωμανική Μακεδονία-. Φαίνεται ότι οι Ελληνες χαφιέδες (όπως ο Π. Αστεριάδης ) μεταπήδησαν μετά το 1912 από την τουρκική αστυνομία στην ελληνική του διοικητή χωροφυλακής Θεσσαλονίκης Εμμανουήλ Βογιατζάκη. Η δράση των χαφιέδων (ο "χαφιεδισμός") ήταν μυστική, όμως, συνήθως, μετά από ένα χρονικό διάστημα, αναγνωρίζονταν από ευρύ κύκλο και είχαν πλέον την ιδιότητα του μυστικού αστυνομικού μόνον κατ' ευφημισμόν. Η αναφορά του λαού σε αυτούς γινόταν όχι με το ονοματεπώνυμο αλλά με παρωνύμια -αντίποινο του λαϊκού αισθήματος-. Οι χαφιέδες, στη δραστηριότητά τους κατά του κομμουνισμού, ωθούνταν από ελατήρια επαγγελματικά (για τη μισθαρνία), αλλά και ιδεολογικά (ήταν αντικομμουνιστές). Εμφανίζονταν φανατισμένοι -αντιδρώντας, ίσως, έτσι στη σύγκρουση με το λαϊκό αίσθημα-.

Ο ανθυπασπιστής Δημήτριος Οικονόμου ήταν ο ικανότερος, κατά γενική ομολογία, μυστικός αστυνομικός της Ασφαλείας Θεσσαλονίκης. Ηταν πασίγνωστος με το παρωνύμιο "Παπάς". Φανατισμένος όσο και επιθετικός, είχε δημιουργήσει πολλά προβλήματα στο τοπικό κομμουνιστικό κίνημα. Άλλος μυστικός, εξίσου γνωστός στους ενδιαφερομένους, ήταν ο "Κινέζος" -η φυσιογνωμία του θύμιζε την κίτρινη φυλή-.

Δεύτερη κατηγορία πληροφοριοδοτών, που επίσης αποκαλούνταν χαφιέδες, ήταν αυτή των ατόμων που δρούσαν με συγκαλυμμένη ιδιότητα.

Μας απασχόλησε το ζήτημα του ακριβούς καθεστώτος απασχόλησης ενός πληροφοριοδότη των υπηρεσιών της Θεσσαλονίκης. Σύμφωνα με τον Φεσσόπουλο, καθ' ύλην αρμόδιο, οι πληροφοριοδότες γενικά ήταν ή μόνιμοι, μίσθαρνοι, ή έκτακτοι με αποδοχές κατ' αποκοπή και ανάλογα με τη σημασία της κάθε πληροφορίας. Εχεμύθεια κάλυπτε την ταυτότητα και δραστηριότητα αυτών . Κατά τη λήψη μίας από τις συνεντεύξεις με τους επιζώντες του κρατικού μηχανισμού, αυτής με τον αστυνομικό διευθυντή ε.α. Θεόδωρο Σκαλούμπακα, στην ερώτηση "Στοιχεία για τους πληροφοριοδότες της υπηρεσίας", λάβαμε την εξής γραπτή απάντηση :

"Πληροφοριοδότες έμμισθοι των υπηρεσιών ασφαλείας δεν προεβλέποντο ούτε υπήρξαν, αλλά εχρησιμοποιούντο αμειβόμενοι κατά την κρίσιν των Διοικητών εκάστοτε με επιλογήν των ιδίων προσλαμβανόμενοι με αόριστον χρόνον και αναλόγως των εκάστοτε προσφερομένων πληροφοριών κατά είδος, ποσόν και αξίαν. Ενθυμούμαι ότι δύσκολα οι αρμόδιοι Διοικηταί ασφαλείας εφανέρωναν ακόμη και εις τους προϊσταμένους τους τα ονόματα των πληροφοριοδοτών τους οι οποίοι συνήθως επελέγοντο από τους ίδιους και πολλάκις δεν παρεδίδοντο με συστάσεις στους διαδόχους τους. Εγώ επειδή υπηρέτησα προπολεμικά επί πολλά έτη στο Επιτελείο της Ανωτέρας Διοικήσεως Χωροφυλακής Μακεδονίας ως προσωπάρχης εγνώρισα προσωπικά πολλούς πληροφοριοδότας και τη λειτουργία του θεσμού αυτού..."

Άνθηση γνώρισε ο εν λόγω θεσμός στο πρώιμο στάδιο της αντικομμουνιστικής κίνησης. Πανελλήνια, οι χαφιέδες, από δημιούργημα των Γερμανών και Βρετανών το 1915, διασπασμένοι κατά το Διχασμό στα δύο στρατόπεδα, αξιοποιήθηκαν στη συνέχεια από το βενιζελισμό ως όργανα άμυνας του καθεστώτος. Το 1920, με την πτώση του Βενιζέλου και την άνοδο των βασιλοφρόνων, τους παρέλαβε και τους χρησιμοποίησε επωφελώς το νέο καθεστώς . Στη Θεσσαλονίκη, ο Παπακωνσταντίνου, αστυνομικός διευθυντής μετά τις εκλογές του 1920, προστάτευε τα χαμαιτυπεία και οι υφιστάμενοί του συνεργάζονταν με αυτά , προφανώς με αντίτιμο την παροχή πληροφοριών. Μισθοδοτούσε Ρώσους πρώην αξιωματικούς και άλλους αργόσχολους για την παρακολούθηση εργατών. Είχε στρατολογήσει μέχρι και μαθητές γυμνασίου . Εβραίοι και μουσουλμάνοι χρησιμοποιήθηκαν, επίσης, για εντοπισμό κομμουνιστών και αντιεργατικές ενέργειες στις αντίστοιχες κοινότητες . Τα άτομα των ανωτέρω κατηγοριών εξακολούθησαν να αποτελούν, ακόμα και μετά την πτώση των βασιλοφρόνων και την αποπομπή του Παπακωνσταντίνου, τους πληροφοριοδότες και

συμβούλους του στρατηγείου. Μετά τις εκλογές του 1923 απολύθηκαν οι αντιβενιζελικοί χαφιέδες. Νέες επίσης απολύσεις έγιναν μετά την πτώση του Πάγκαλου. Στο τέλος της δεκαετίας του 1920 ο μηχανισμός είχε αμιγή σύνθεση από βενιζελικούς. Η ποιότητα, ωστόσο, του έμψυχου υλικού δεν φαίνεται να βελτιώθηκε σε σχέση με τους αντιβενιζελικούς .

Πληροφοριοδότης με την έννοια του καταδότη πρέπει να θεωρηθεί μόνο το μέλος του κινήματος που αποκτούσε  επαφή με τις κρατικές υπηρεσίες, διαβρωνόταν και γινόταν  συνειδητό όργανό τους. Η δράση του, και αυτού επίσης -όπως και των χαφιέδων και των αμειβόμενων πληροφοριοδοτών-, ονομαζόταν "χαφιεδισμός".

Μέλη εργατικών σωματείων διαπιστωμένα εκτελούσαν αυτό τον θλιβερό -σύμφωνα με τη λαϊκή αντίληψη- ρόλο. Στην Compagnie des Tramways et d' Eclairage Electrique de Salonique S.A., ο Καρράς, που προαναφέραμε, υπάλληλος της επιχείρησης, διαχειριζόταν τα κονδύλια του διευθυντή Valιry Dufour τα προβλεπόμενα για τη συλλογή πληροφοριών από μέλη του προσωπικού. Ο αμαξοστασιάρχης Αντώνιος Μαντζανόπουλος, μηχανικός με σπουδές στη Γαλλία, μέθυσος, πάνοπλος πάντα -για το φόβο επιθέσεων-, συνεργαζόταν τακτικά το 1928 με το διοικητή Ασφαλείας Κανδυλάκη και του έδιδε ονόματα τροχιοδρομικών. Το 1921, όταν είχε παυθεί, παρακαλούσε κλαίγοντας τους εργάτες να τον υποστηρίξουν .

Ο χαφιεδισμός είχε επίσης ασκηθεί και από μέλη του ΚΚΕ. Είναι δύσκολο να εντοπίσει κανείς την αλήθεια για τα κίνητρα που έσπρωχναν κάθε φορά έναν κομμουνιστή να διέλθει τη διαχωριστική γραμμή. Για ορισμένες περιπτώσεις δόθηκαν πιθανές ερμηνείες. Στον  κομμουνιστή καπνεργάτη Τζώνη, που είχε συλληφθεί στις Σέρρες με την κατηγορία της παιδεραστίας, οι αρχές πρότειναν να συνεργασθεί με αντάλλαγμα την παύση της δίωξης και το 2ον Επιτελικόν Γραφείον [ΙΙ ΕΓ] του Γ' Σώματος Στρατού [Γ' ΣΣ] τον εφοδίασε με δελτίο ταυτότητας πράκτορα . Ο Φίλιππος Κυπαρισσόπουλος, στη Βέροια, παρ' όλη την ανυποληψία του χρημάτισε στέλεχος της τοπικής κομμουνιστικής οργάνωσης , όπου εξελίχθηκε σε "νταή", συνέχισε το 1928 την κομματική δράση του στη Θεσσαλονίκη και πολύ γρήγορα κατέληξε να γίνει όργανο της ΥΕΑ . Πιθανολογείται ότι ευθυνόταν ο ανήθικος χαρακτήρας του . Ο Νικόλαος Σαργολόγος, γραμματέας του Τμήματος Θεσσαλονίκης του Σοσιαλεργατικού Κόμματος [ΣΕΚΕ, το κατοπινό ΣΕΚΕ(Κ) και στη συνέχεια Κομμουνιστικό Κόμμα (ΚΚΕ)] και, κατόπιν, στην ανώτατη βαθμίδα της κομματικής ιεραρχίας, αυτομόλησε αφού καταχράσθηκε ένα σεβαστό ποσό.

Σύμφωνα με μία γενική εκτίμηση, τάσεις συνεργασίας με τις αστυνομικές αρχές έδειξαν μέλη του κοινωνικού επαναστατικού κινήματος με χαμηλό επίπεδο συνειδητότητας, που αρχικά επιδίωξαν μία ισορροπία στις σχέσεις τους με αυτές, στη συνέχεια δε ολίσθησαν σε πλήρη συναλλαγή . Τα άτομα, επίσης, που κατέρρευσαν κατά την ανάκριση και ομολόγησαν τα στοιχεία που γνώριζαν, συνήθως αλλάζοντας στρατόπεδο.

Ο φόβος για τη δράση προδοτών μέσα στο εργατικό και στο επαναστατικό κίνημα γεννούσε τάσεις έλλειψης εμπιστοσύνης μεταξύ των μελών του, που οι αρχές υποδαύλιζαν για να τροφοδοτηθεί η καχυποψία και να προξενηθεί φόβος και παράλυση. Το 1928, ο Παντελής Σίμος προειδοποίησε τους ομοϊδεάτες του ότι ο διοικητής της ασφάλειας Θεσσαλονίκης Κανδυλάκης σκόπιμα του έκανε λόγο, μετά τη σύλληψή του, για ύπαρξη πληροφοριοδοτών ανάμεσά τους. "Μήπως σ' είδα στο όνειρό μου", του είπε, "ότι έτρωγες κάτω απ' την Καπνεργατική Ενωση και να στείλω τη φωτογραφία σου να σε πιάσουν; Εγώ πληρώνω ανθρώπους δικούς σας και μου κάνουν τη δουλειά μου" . Στην πραγματικότητα, δεν επρόκειτο για μπλόφα. Σε μία περίπτωση με ιδιαίτερη σημασία, που θα εξετάσουμε εκτενώς σε επόμενο κεφάλαιο, μέλος του κινήματος, στέλεχος, κατάρτιζε, το 1927, τακτικές εκθέσεις προς τον Κανδυλάκη, στις οποίες περιγράφονταν λεπτομερώς η δράση του κινήματος της πόλης και οι προετοιμαζόμενες ενέργειες . Σύμφωνα, επίσης, με καταγραφή διηγήσεων του ίδιου του Κανδυλάκη , "...είχε δύο σημαντικά στελέχη μέσα στην οργάνωση των σιδηροδρομικών που δεν αλληλογνωρίζονταν αλλά γνώριζε ο κάθε ένας ότι υπήρχε άλλος και πλήρωνε καλλίτερα εκείνον που τον πληροφορούσε πρώτος. Αυτό έγινε και στην απεργία των Σιδηροδρομικών [1925] όταν είχε το σχέδιο της απεργίας πριν από την οργάνωση και πήρε εγκαίρως τα μέτρα του για να κινηθούν κανονικά οι αμαξοστοιχίες." Άλλη περίπτωση, που εντοπίσαμε, ήταν κάποιο ηγετικό συνδικαλιστικό στέλεχος, μέλος του Συνδέσμου Υδατεργατών, σωματείου της δύναμης του Εργατικού Κέντρου Θεσσαλονίκης [ΕΚΘ], που προμήθευε στην ΥΕΑ έγγραφα -ακόμη και διαβαθμισμένα ως απόρρητα-, από τα οποία εξάγονταν πληροφορίες πανελλήνιου ενδιαφέροντος.

Με συνδυασμούς γεγονότων, μετά από κάποιο κτύπημα των υπηρεσιών Ασφαλείας, εξετάζονταν οι περιπτώσεις των ατόμων που υπήρχε πιθανότητα να ήταν καταδότες. Ο καπνεργάτης Τσαπόνης είχε υπόνοιες, για συγκεκριμένο γεγονός που συνέβη σε βάρος του, στη Θεσσαλονίκη, ότι οφειλόταν σε κατάδοση από "ένα Αρμενάκι". Υποψίες βάρυναν τον καπνεργάτη Γεώργιο Μόνα, στέλεχος της ΟΚΝΕ το 1925, επί Πάγκαλου, μετά από επανειλημμένα κτυπήματα της Ασφαλείας. Η οργάνωση βεβαιωνόταν για την ενοχή των καταδοτών μετά από τέχνασμα -σκόπιμη διαρροή πληροφορίας σε περιορισμένο αριθμό στελεχών-.

Σε μία εποχή που το ΚΚΕ θεωρούσε πολιτική προβοκάτσια τις διαφωνίες με την πολιτική του και αποκαλούσε φασιστικούς και "χαφιεδίστικους" τους άλλους κοινωνικούς και πολιτικούς χώρους μέσα στο κίνημα (ρεφορμιστές, αρχειομαρξιστές, διαγραμμένοι από το ΚΚΕ, κλπ.), υπήρξε, πράγματι, σε ορισμένο βαθμό διείσδυση ("εσωτερικός χαφιεδισμός") επιθετικών αντιπάλων στις γραμμές του κόμματος. Ο Ψηλέας, στέλεχος το 1927 της ΟΚΝΕ στη  Θεσσαλονίκη, αποκάλυψε το 1932 ότι στην πραγματικότητα ήταν μέλος του Αρχείου από το 1924 και έδρασε ως πράκτορας μέσα στο κόμμα κατά το διάστημα 1924-1926 στην Αθήνα και 1926-1929 στη Θεσσαλονίκη . Ο Ευάγγελος Στάης, μεταμελημένος αρχειομαρξιστής που στράφηκε κατά της παράταξής του το 1930, αποκάλυψε ότι ήταν στο Αρχείο από το 1926 και στάλθηκε στην Καβάλα το Σεπτ. 1928, όπου εισήλθε και έδρασε στην τοπική οργάνωση του ΚΚΕ. Στη Δράμα πράκτορας του Αρχείου μέσα στο ΚΚΕ ήταν την ίδια εποχή ο Μακρής ή Βαμβακάς. Μέχρι τις 17-8-1930 που συνελήφθη ο Στάης από τις αρχές και εξορίστηκε, χάρη στα στοιχεία που έδιδε στην αρχειομαρξιστική οργάνωση της Καβάλας επιτεύχθηκε η  εισχώρηση σε σπίτια που φυλάσσονταν τα αρχεία (του κόμματος, της Εργατικής Βοήθειας, κ.ά.) και ο εξοπλισμός (γραφομηχανή, πολύγραφος, κλπ.) και η αρπαγή αυτών. Με την έγκαιρη πληροφόρηση για σχεδιαζόμενες επιθέσεις του ΚΚΕ απέφυγαν τις απώλειες. Φρόντισαν, παράλληλα, να στείλουν το 1930 το γραμματέα της κομμουνιστικής οργάνωσης για περίθαλψη στο νοσοκομείο. Πίσω από τους αντιπάλους το ΚΚΕ διέβλεπε δάκτυλο της υπηρεσίας ασφάλειας. Την ίδια βεβαιότητα είχε και για τις εσωκομματικές αντιπολιτευτικές ομάδες: "...δεν υπάρχει φραξιονιστική πάλη άνευ αρχών ή γενικά φραξιονιστική πάλη που στρέφεται κατά της γραμμής της Διεθνούς που να μη την χρησιμοποίησε και να μην την υποδαύλισε η Ασφάλεια."

Ευχαριστούμε το "παραδιπλανό γραφείο"